Belsassars feest was een groot vertoon van weelde, macht en hedonisme. Zijn vrouwen en bijvrouwen vermaakten de duizend gasten en er werd gebruik gemaakt van de gouden en zilveren gebruiksvoorwerpen uit de tempel van Jeruzalem.*)

Plotseling verschijnt een menselijk hand, die op de muur begint te schrijven. Opgeroepen om het raadsel te verklaren dat stond opgeschreven – mene mene tekel ufarsin – spreekt Daniël het oordeel uit over de Babylonische koning: “U bent gewogen en te licht bevonden.” Diezelfde nacht, zo lezen we in Daniël 5, vindt Belsassar de dood als de strijdkrachten van de Meden en de Perzen de stad innemen. Het feest is voorbij.

In Rembrandts schilderij uit 1635 lees je de angst af van het gezicht van Belsassar en zijn gasten. Hun ogen puilen uit. De schilder kleedt de koning luxueus als een buitengwoon rijke Amsterdamse koopman tijdens het toppunt van de Gouden Eeuw. Het was de tijd dat ontdekkingsreizen, handel – en slavernij – van de jonge Nederlanden de rijkste en machtigste natie op aarde hadden gemaakt. Waarschuwde Rembrandt zijn landgenoten voor de vergankelijkheid van rijkdom, macht en vermaak?

Voor Belsassar kwam het eind nog diezelfde nacht. Voor Nederland kwam het Rampjaar in 1672, een generatie nadat het schilderij gemaakt was. De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden werd geplunderd door de legers van Engeland, Frankrijk en de aartsbisschop van Keulen en Munster. We kennen over dat jaar de uitspraak ‘Het volk was redeloos, de regering radeloos en het land reddeloos’. Zeventien maanden lang waren banken, scholen, winkels, rechtbanken en concertzalen gesloten. Veel faillissementen volgden. Het herstel nam decennia in beslag.

Moraal

Zullen historici later op dit ‘corona-jaar’ ook terugkijken als een ‘feest dat voorbij is’, een ‘rampjaar’? Plotseling zijn we uit ons ‘normale leven’ geschud, en gestort in een onzekere tijd van isolement en ontwrichte routine, waarvan we niet weten hoe lang die zal duren. Lichamelijke, economische, geestelijke, politieke, gezins- en sociale gezondheid – ze staan allemaal op het spel.

Creatieve (re)acties, humor, welwillendheid en collectief applaus voor onze zorghelden die hard werken om de ramp binnen de perken te houden, hebben ons geholpen de eerste twee weken door te komen nadat we de harde realiteit onder ogen moesten zien. Maar wat als dat drie maanden worden, of zes, of – God verhoede het – de zeventien maanden van het Rampjaar? Hebben onze leefgemeenschappen en samenlevingen van vandaag genoeg gedeelde waarden om te voorkomen dat het tot uitbarstingen van sociale onrust komt?

Ruim voor deze coronacrisis begon, hebben velen al hun zorgen geuit over wat de Britse rabbi, filosoof en politicus Jonathan Sacks benoemde als de ‘culturele klimaatverandering’ waar we doorheen gaan. Titels als The strange death of Europe, The suicide of the West, The decadent society, How democracies die en The fate of the West beschrijven de westerse cultuur als ‘gedemoraliseerd, decadent, de moed verliezend, demografisch aangevochten, verdeeld, desintegrerend, disfunctioneel en achteruitgaand’.

Sacks legt in zijn onlangs uitgegeven Morality (heerlijk lezen in tijden als deze!) uit dat markteconomieën en liberale democratieën ons geen vrijheid kunnen garanderen. Moraal is de ontbrekende dimensie, die zo essentieel is voor vrijheid. Daarmee citeert hij de Verlichtingsdenker John Locke, die vrijheid (liberty, de vrijheid om te doen wat we zouden moeten doen) plaatste tegenover toestemming (licence, de vrijheid om te doen wat we willen). Markten en economieën zijn concurrerend. Moraal is samenwerkend. De moraal is het geweten van de samenleving, de toewijding aan het algemeen welzijn, die heerst over onze jacht naar persoonlijk gewin. Een samenleving wordt gebouwd op een gedeelde moraal, die vertrouwen schept.

Verschuiving

De waarheid dat een vrije samenleving een morele verrichting is, is vergeten, genegeerd of ontkend sinds de morele revolutie van de jaren 60, zegt Sacks. Sinds die tijd, zo betoogt hij, heeft een sterke, onderliggende verschuiving in de zedelijke houding van het Westen geresulteerd in het ontstaan van identiteitsgroepen, collectief slachtofferschap, eenzaamheid, kwetsbaarheid, depressie, drugsgebruik, genadeloze markten, gepolariseerde politiek, groeiende economische gelijkheid, en intolerantie jegens vrijheid van spreken op universiteitscampussen. Het zijn lange-termijngevolgen van de beweging van ‘wij’ naar ‘ik’. Sociaal isolement heeft de leefgemeenschap vervangen.

Voorafgaand aan het keerpunt van de jaren 60 waren de westerse, open samenlevingen pluriform, gebouwd op waarden van vrijheid, gelijkheid, democratie, het gezag van de wet en mensenrechten. Er was een begrensd ‘wij’-pluralisme, dat werd vervangen door een veel radicaler ‘ik’-pluralisme, losgemaakt van de historische joods-christelijke ethos (de algemene gelijkheid van opvatting). Het menselijke wezen was gewoon een soevereine wil, een autonoom individu, een eigenmachtig centrum van wilsuiting, vrij om van zichzelf en van de wereld te maken wat-ie maar wil. Sacks haalt onderzoek aan dat aantoont dat het gebruik van ‘ik’ in de afgelopen halve eeuw is toegenomen, terwijl dat van ‘wij’ is afgenomen. Waar vroegere premiers het majesteitelijke ‘wij’ zouden gebruiken, bezigde Boris Johnson een ongebruikelijk hoog aantal ‘iks’ gedurende het Brexit-debat.

Kans

Naast een bedreiging om de samenleving uit elkaar te trekken, brengt de ongekende uitdaging van de corona-crisis ook een kans met zich mee. Plotseling zijn we ons allemaal bewust geworden van onze gezamenlijke kwetsbaarheid. Niet eerder in de geschiedenis is gebleken dat ons gemeenschappelijke lot zo onderling verbonden is – alle zeven-en-nog-wat miljard mensen op deze aarde. Onze afhankelijkheid van elkaar en van de systemen van de samenleving – lokaal, nationaal and wereldwijd – is overduidelijk geworden.

Zou zelf-isolement kunnen leiden tot vernieuwing van het ‘wij’?

Zullen ‘wij’ zegevieren?

*) Dit is een vertaling van het Weekly Word van Jeff Fountain van deze week. Fountain is oud-directeur van Jeugd met een Opdracht Nederland en Europa en leidt in Amsterdam het Schuman Centre voor Europese Studies. Abonneren op het (Engelstalige) Weekly Word kan via weeklyword.eu (onderaan).